Program

Program ten skupia się na tekstach śpiewanych w „ciemnych” godzinach dnia liturgicznego, czyli jutrzni, nieszporach i komplecie. Oprócz dwóch utworów chorałowych oraz kompozycji opartych na śpiewie gregoriańskim, zabrzmi przede wszystkim różnorodna muzyka polifoniczna w stylu: kunsztownego ars subtilior, francusko-flamandzkiego czy dramatycznego stylu madrygałowego. Zespół wykona również dziewięciogłosowe, skomplikowane strukturalnie i rytmicznie Salve Regina Robertusa Wylkynsona.

Program ten pozwala przyjrzeć się niezwykłej twórczości lutniowej powstałej około roku 1600.

Rozpoczynające go utwory Anthony’ego Holborne’a prezentują wyjątkowy charakter i urok czterech różnych tanecznych rytmów i melodii.

Dwie toccaty i galiardy Giovanniego Girolamo Kapspergera rzucają światło na tę jedną z najdziwniejszych i najbardziej wpływowych osobowości muzycznych swoich czasów. Nagłe zmiany barwy i rejestru w toccatach wydają się niemal schizofreniczne.

Centralnym punktem programu są dwie grupy utworów Johna Dowlanda, wśród których znalazły się cztery z cyklu siedmiu pawan (Seven Passionate Pavans), opracowanych pierwotnie na pięć viol da gamba, które jednak zabrzmią na Musica Divina w wersji na lutnię solo.

„Lachrimae” to łacińskie słowo oznaczające „łzy”, a poszczególne utwory mają reprezentować różne ich rodzaje. Te niesamowicie liryczne utwory ukazują śmiałość retoryczną i harmoniczną, których ślad można również odnaleźć w poezji Dowlanda i jego opracowaniach pieśni. Pawany będą przeplatane innymi utworami, które dobrze ilustrują błyskotliwość kompozytora.

Hopkinson Smith

Na program koncertu Gdzieś ty, duszo, wędrowała składają się ludowe pieśni żałobne zaczerpnięte z nagrań autentycznych wykonawców z obszaru Ukrainy Wschodniej, Polesia, a także Północnego Podlasia (częściowo w granicach współczesnej Polski), głównie z badań terenowych prowadzonych przez liderkę zespołu. W tradycji ludowej pieśni żałobne wykonywano  zarówno w cerkwi, jak i poza świątynią, znajdując w nich ukojenie i nadzieję. Tematykę większości stanowią motywy biblijne (m.in. Sąd Ostateczny, Raj i Piekło) lub apokryfy powstałe w tradycji ustnej i przekazywane z pokolenia na pokolenie wśród ludu. Pieśni opowiadają o wędrówkach duszy po śmierci, o pokucie i snują rozważania o życiu człowieka, śmierci, miłości i świecie.

Muzyka ludowych pieśni żałobnych, a także sposób ich wykonywania są zróżnicowane: czasami przypomina cerkiewną, czasami jest bardziej w stylu pieśni obrzędowych lub lirycznych.

Późne średniowiecze było dla Europy okresem istotnych historycznych przemian, rozwoju, kulturalnej wymiany i odkryć, w którym postęp i nowoczesność trwały w ciągłym dialogu z przeszłością. Choć sztuka, architektura i literatura tamtych czasów stały się ważnym dziedzictwem współczesności, muzyka XIV i XV wieku pozostaje niemal zupełnie nieznana dzisiejszej publiczności.

Na przełomie XIII i XIV wieku, na skutek przejścia od stylu Ars Antiqua do Ars Nova, pojawiły się dwa istotne elementy nowożytnej konstrukcji muzyki zachodniej: notacja menzuralna – nowy system zapisu i odczytywania rytmu oraz krystalizacja kontrapunktu, ustanawiającego polifonię – sztuka nachodzących na siebie dźwięków i melodii – główna cecha przyszłego europejskiego języka muzycznego.

Na przestrzeni XV wieku muzyczny wymiar liturgii osiągnął swój szczytowy poziom. Obok dialogu pomiędzy jednogłosowym śpiewem chorałowym a polifonią, jak nigdy dotąd rozkwitło współwystępowanie partii wokalnych i instrumentalnych – czemu towarzyszył rozwój instrumentów i powstawanie nowych kompozycji instrumentalnych. Stało się tak zwłaszcza dzięki zastosowaniu alternatim, czyli praktyki naprzemiennego wykonywania w liturgii wersetów wokalnych i ich instrumentalnych wersji. Na przykład w imponującym Kodeksie Buxheimera (skopiowanym około 1460 r.) zachowało się blisko sto pięćdziesiąt dzieł związanych z tą praktyką, podobnie jak w wielu innych fragmentach rękopisów odnalezionych na ziemiach germańskich, które oprócz innych kompozycji zawierają nawet ćwiczenia na instrumenty klawiszowe i inne.

Nie może dziwić, że centralne miejsce w tym repertuarze zajmowała pobożność maryjna. W późnym średniowieczu nastąpił imponujący wzrost praktyk religijnych związanych z Najświętszą Maryją Panną. Skomponowano muzykę codziennych prywatnych modlitw czy nabożeństw – dobrym przykładem jest chociażby antyfona „Salve” towarzysząca Nieszporom – oraz inne antyfony maryjne śpiewane na zakończenie komplety.

Koncert, którego program powstał specjalnie na zamówienie Musica Divina, prezentuje bogaty wybór maryjnych dzieł sakralnych i paraliturgicznych XV wieku: śpiew chorałowy, opracowania alternatim, motety, pieśni nabożne, preludia i utwory instrumentalne oparte na melodiach chorałowych oraz fragmenty komplety zawierające polifoniczne wersje antyfon Ave Regina caelorum, Salve Regina i Regina Caeli. W ostatniej części programu zaprezentowane zostaną kompozycje wokalne i instrumentalne pochodzące z polskich źródeł, zrealizowane w ramach nowego projektu Tasto Solo. Śpiewnik głogowski (Glogauer Liederbuch) – oryginalnie nie był pojedynczym tomem, jest to najstarszy zachowany zespół ksiąg trzyczęściowych – to z pewnością jeden z najwspanialszych i najbogatszych europejskich zbiorów muzycznych końca XV wieku. Skopiowane około 1480 roku zestawienie wydaje się mieć związek z postacią Martina Rinkenberga, opata klasztoru w Żaganiu, jednego z najważniejszych ówczesnych ośrodków sakralnych na Śląsku. Kroniki klasztorne donoszą, jak Rinkerberg, człowiek późnego średniowiecza, pragnąc rozwijać kult Najświętszej Maryi Panny, patronki swojej wspólnoty, wprowadził do powszechnej praktyki muzykę polifoniczną – „cantica mensuralia” – śpiewając Ave Regina caelorum „cum tenore discanto et contratenor”.
Guillermo Pérez

W Liturgii Godzin kompletę należy odmawiać przed nocnym odpoczynkiem na koniec dnia. Modlitwę tę rozpoczyna werset Deus in adiutorium meum intende (Boże, wejrzyj ku wspomożeniu memu), zawierający pilną prośbę o pomoc Bożą, po niej następuje rachunek sumienia będący podsumowaniem minionego dnia oraz błaganiem o przebaczenie i miłosierdzie za popełnione grzechy. Całość wieńczy antyfona do Dziewicy Maryi z prośbą o wstawiennictwo i pomoc. W modlitwie komplety nie powinno zabraknąć ciszy pozwalającej wiernym na nawiązanie dialogu z Bogiem i medytację.

Program zaprezentowany przez zespół Domus Artis podczas Musica Divina ilustruje charakterystyczne walory i atmosferę właściwą Completorium. Struktura koncertu opiera się na Missa Quarti toni hiszpańskiego kompozytora Tomása Luisa de Victorii (1548-1611), skomponowanej w modusie hipofrygijskim.

W XVI wieku teoretycy przypisywali modusom cechy afektywne. Podczas komponowania należało przede wszystkim wybrać tryb zgodnie z tekstem, który ma zostać umuzyczniony. Tryb hipofrygijski ma aspekty retoryczne ściśle powiązane z kompletą. Jak opisują różni teoretycy, w tym Vicentino, Agricola, Glareanus i Zarlino, tryb hipofrygijski oddaje naturę spoczynku, bezruchu, spokoju, uwielbienia, miłości, kontemplacji, a co za tym idzie, pewnej melancholii, smutku i błagania. Podczas koncertu Msza de Victorii zarysuje tę atmosferę, a pozostałe punkty repertuaru dobarwią ją w sposób bardziej bezpośredni w pieśniach, villancicos, motetach i antyfonach kompozytorów takich jak Vásquez, Mudarra, Ceballos, Pedro de Cristo, Guerrero i Morales.