Późne średniowiecze było dla Europy okresem istotnych historycznych przemian, rozwoju, kulturalnej wymiany i odkryć, w którym postęp i nowoczesność trwały w ciągłym dialogu z przeszłością. Choć sztuka, architektura i literatura tamtych czasów stały się ważnym dziedzictwem współczesności, muzyka XIV i XV wieku pozostaje niemal zupełnie nieznana dzisiejszej publiczności.

Na przełomie XIII i XIV wieku, na skutek przejścia od stylu Ars Antiqua do Ars Nova, pojawiły się dwa istotne elementy nowożytnej konstrukcji muzyki zachodniej: notacja menzuralna – nowy system zapisu i odczytywania rytmu oraz krystalizacja kontrapunktu, ustanawiającego polifonię – sztuka nachodzących na siebie dźwięków i melodii – główna cecha przyszłego europejskiego języka muzycznego.

Na przestrzeni XV wieku muzyczny wymiar liturgii osiągnął swój szczytowy poziom. Obok dialogu pomiędzy jednogłosowym śpiewem chorałowym a polifonią, jak nigdy dotąd rozkwitło współwystępowanie partii wokalnych i instrumentalnych – czemu towarzyszył rozwój instrumentów i powstawanie nowych kompozycji instrumentalnych. Stało się tak zwłaszcza dzięki zastosowaniu alternatim, czyli praktyki naprzemiennego wykonywania w liturgii wersetów wokalnych i ich instrumentalnych wersji. Na przykład w imponującym Kodeksie Buxheimera (skopiowanym około 1460 r.) zachowało się blisko sto pięćdziesiąt dzieł związanych z tą praktyką, podobnie jak w wielu innych fragmentach rękopisów odnalezionych na ziemiach germańskich, które oprócz innych kompozycji zawierają nawet ćwiczenia na instrumenty klawiszowe i inne.

Nie może dziwić, że centralne miejsce w tym repertuarze zajmowała pobożność maryjna. W późnym średniowieczu nastąpił imponujący wzrost praktyk religijnych związanych z Najświętszą Maryją Panną. Skomponowano muzykę codziennych prywatnych modlitw czy nabożeństw – dobrym przykładem jest chociażby antyfona „Salve” towarzysząca Nieszporom – oraz inne antyfony maryjne śpiewane na zakończenie komplety.

Koncert, którego program powstał specjalnie na zamówienie Musica Divina, prezentuje bogaty wybór maryjnych dzieł sakralnych i paraliturgicznych XV wieku: śpiew chorałowy, opracowania alternatim, motety, pieśni nabożne, preludia i utwory instrumentalne oparte na melodiach chorałowych oraz fragmenty komplety zawierające polifoniczne wersje antyfon Ave Regina caelorum, Salve Regina i Regina Caeli. W ostatniej części programu zaprezentowane zostaną kompozycje wokalne i instrumentalne pochodzące z polskich źródeł, zrealizowane w ramach nowego projektu Tasto Solo. Śpiewnik głogowski (Glogauer Liederbuch) – oryginalnie nie był pojedynczym tomem, jest to najstarszy zachowany zespół ksiąg trzyczęściowych – to z pewnością jeden z najwspanialszych i najbogatszych europejskich zbiorów muzycznych końca XV wieku. Skopiowane około 1480 roku zestawienie wydaje się mieć związek z postacią Martina Rinkenberga, opata klasztoru w Żaganiu, jednego z najważniejszych ówczesnych ośrodków sakralnych na Śląsku. Kroniki klasztorne donoszą, jak Rinkerberg, człowiek późnego średniowiecza, pragnąc rozwijać kult Najświętszej Maryi Panny, patronki swojej wspólnoty, wprowadził do powszechnej praktyki muzykę polifoniczną – „cantica mensuralia” – śpiewając Ave Regina caelorum „cum tenore discanto et contratenor”.
Guillermo Pérez