Musica Divina 2024: Completorium

Modlitwa na zakończenie dnia, zwana kompletą (łac. completorium) to chyba najbardziej prywatna i intymna ze wszystkich części Liturgii Godzin. Jej integralną częścią jest osobisty rachunek sumienia, a wymowa psalmów i modlitw – na czele z Kantykiem Symeona – odwołuje się nie tylko do minionego dnia, ale też do ostatecznych chwil życia człowieka, a nawet wprost wyrażonej prośby o dobrą śmierć.

Trudno więc się dziwić, że odmawiana zazwyczaj w samotności kompleta, w odróżnieniu od jutrzni, nieszporów, a przede wszystkim ordinarium missae, nie była zbyt chętnie podejmowanym przez kompozytorów wątkiem liturgicznym.

Jednak ze względu na jej szczególną wymowę, intymny charakter i wyzwanie, które stoi za takim wyborem, właśnie na completorium skoncentruje się program koncertów tegorocznego Festiwalu.

Siłą rzeczy nie będzie to podejście ilustracyjne – nie będziemy muzycznie rekonstruować dość prostej struktury tej godziny oficjum – zamiast tego, inspirując się jej treścią i różnorodnie rozkładając akcenty, będziemy – poprzez muzykę – zanurzać się w duchowej wymowie completorium.

Podczas snu nas osłaniaj…

Kompletę należy odmawiać przed nocnym odpoczynkiem na koniec dnia. Nie powinno w niej zabraknąć momentu ciszy, który pozwala na nawiązanie dialogu z Bogiem i medytację.

Program przygotowany przez zespół Domus Artis ilustruje charakterystyczne cechy i atmosferę completorium. Struktura koncertu opiera się na Missa Quarti Toni (Mszy w czwartym tonie) Tomása Luisa de Victorii (1548-1611), skomponowanej, jak sama nazwa wskazuje, w nawiązaniu do modalności średniowiecznej – w oparciu o ton czwarty, hypofrygijski.

Przypisywanie skalom kościelnym określonego charakteru emocjonalnego sięga czasów Gwidona z Arezzo. Ton należało obrać w harmonii z tekstem, który miał zostać zaśpiewany. Modus czwarty ściśle nawiązuje do retoryki związanej z kompletą. Jak opisują różni teoretycy, w tym Vicentino, Agricola, Glareanus i Zarlino, modus hypofrygijski (kwitnący) oddaje naturę spoczynku, bezruchu, spokoju, uwielbienia, miłości, a co za tym idzie, melancholii, smutku i błagania. Ten dominujący w Missa Quatri Toni nastrój zostanie zabarwiony przez dołączone do programu pieśni, villancico, motety i antyfony kompozytorów takich jak Vásquez, Mudarra, Ceballos, Pedro de Cristo, Guerrero i Morales.

Międzynarodowy zespół wokalny Domus Artis, który powstał w 2016 roku, tworzą muzycy, którzy studiują tajniki repertuaru renesansowego w Schola Cantorum Basiliensis.

Modlitwy maryjne o zmroku

Guillermo Pérez jest jednym z najbardziej skrupulatnych i utalentowanych współczesnych muzyków-naukowców, którzy łączą pasję badacza manuskryptów z wykonawczą wirtuozerią. Jego projekt artystyczny Tasto Solo skupia się na muzyce średniowiecznej i wczesnorenesansowej.
Zespół odegrał istotną rolę w odzyskiwaniu i rozpowszechnianiu zapomnianych repertuarów, prezentując je na scenie w zupełnie nowym blasku.

Koncert Tasto Solo na Musica Divina będzie premierą nowego programu zorientowanego wokół maryjnych dzieł sakralnych i paraliturgicznych XV wieku: śpiewu chorałowego, motetów, pieśni nabożnych, preludiów i opracowań instrumentalnych opartych na melodiach chorałowych, a także fragmentów komplety, zawierających polifoniczne wersje antyfon Ave Regina caelorum, Salve Regina i Regina Caeli.

Program zawiera również repertuar z polskiego źródła – Śpiewnika Głogowskiego (znanego także jako „Partesy żagańskie”). Nie jest to właściwie pojedynczy tom, ale najstarszy zachowany wolumin spośród trzech ksiąg głosowych (Contratenor) – jeden z najwspanialszych i najbogatszych europejskich zbiorów muzycznych końca XV wieku. Skopiowane około 1480 r. zestawienie 292 kompozycji na różne okazje wiązane jest współcześnie z postacią Martina Rinkenberga, opata klasztoru w Żaganiu – jednego z najważniejszych ówczesnych ośrodków sakralnych na Śląsku. Kroniki klasztorne donoszą, jak Rinkerberg, człowiek późnego średniowiecza, pragnąc rozwijać kult Najświętszej Maryi Panny, patronki swojej wspólnoty, wprowadził do użytku muzykę polifoniczną – „cantica mensuralia” – śpiewając Ave Regina caelorum „cum tenore discanto et contratenor” – na trzy głosy: discantus, tenor oraz contratenor.

Więcej o wyjątkowym tym manuskrypcie przechowywanym w Bibliotece Jagiellońskiej opowie sam Guillermo Pérez na otwartym wykładzie, który wpisuje się w program wydarzeń towarzyszących Festiwalowi.

Gdzieś Ty Duszo wędrowała

Zarówno w liturgii, jak i w pobożności ludowej, zawarta w komplecie modlitwa o dobrą śmierć, znajduje swoje przedłużenie w obszernym repertuarze pieśni przeznaczonych na nocne godziny czuwania przy zmarłym i opłakiwania jego odejścia.

Na program koncertu zespołu Dziczka, założonego w 2006 roku w Warszawie, złożą się ludowe pieśni żałobne zaczerpnięte z nagrań będących owocem badań etnomuzykologicznych prowadzonych przez liderkę zespołu, Tetianę Sopiłkę na terenach Ukrainy Wschodniej, Polesia, a także Północnego Podlasia (leżącego częściowo w granicach współczesnej Polski).

W tradycji ludowej pieśni żałobne wykonywano zarówno w cerkwi, jak i poza świątynią, szukając w nich ukojenia i nadziei. Tematykę większości z nich stanowią motywy biblijne (m.in. Sąd Ostateczny, Raj i Piekło) lub pochodzące z tradycji ustnej apokryfy. Opowiadają o wędrówkach duszy po śmierci, o pokucie; stanowią rozważania o życiu, śmierci, miłości i świecie.

Muzyka ludowych pieśni żałobnych, a także sposób ich wykonywania są zróżnicowane: czasami przypominają repertuar cerkiewny, czasami bliżej im do pieśni obrzędowych lub lirycznych.

Siedem łez

Najnowszą tradycją Musica Divina jest obecność w całym cyklu koncertów solowego, instrumentalnego recitalu.

Eschatologiczny i medytacyjny nastrój nocnej modlitwy wybrzmi w muzyce Johna Dowlanda wykonanej przez znakomitego lutnistę Hopkinsona Smitha.

Lachrimæ, czyli Seaven Teares to zbiór utworów instrumentalnych skomponowanych przez Johna Dowlanda i opublikowanych po raz pierwszy przez Johna Windeta w Londynie w 1604 roku. W tym czasie Download był lutnistą na dworze Chrystiana IV, króla Danii i Norwegii. Swoje kompozycje zadedykował córce królewskiej, Annie Duńskiej. Utwory przeznaczone są na pięć altówek lub skrzypiec i lutnię. Główną część cyklu stanowi siedem kolejnych pawan, wariacji na temat pierwszej z nich, zatytułowanej Lachrimae, którą Dowland rozsławił jako solo na lutnię i głos. Rozpoczyna się ona czteronutowym motywem „spadającej łzy”. W kolekcji Dowlanda znajduje się także kilka innych kompozycji, w tym galiardy i inne formy kontrastujące z wolnym i smutnym nastrojem pawan.

W wykonaniu wybitnego i wielokrotnie nagradzanego lutnisty z Bazylei usłyszymy cztery z siedmiu pawan, a repertuar koncertu uzupełnią kompozycje Anthonego Holborne’a i Giovanniego Girolamo Kapspergera.

Urodzony w 1946 roku w Nowym Jorku, szwajcarsko-amerykański lutnista Hopkinson Smith ukończył z wyróżnieniem studia muzyczne na Harvardzie w 1972 roku. W następnym roku przyjechał do Europy, aby studiować u Emilio Pujola w Katalonii i Eugena Dombois w Szwajcarii. Był współzałożycielem słynnego zespołu Hespèrion XX. Od połowy lat 80-tych skupił się niemal wyłącznie na repertuarze solowym na dawne instrumenty szarpane, realizując serię nagradzanych nagrań dla wytwórni Naïve.

Liturgia o zmierzchu: muzyka na jutrznię, nieszpory i kompletę

Koncert słynnego Huelgas Ensemble podsumuje nie tylko tegoroczną odsłonę Musica Divina, ale całe trzyletnie zagłębianie się publiczności Festiwalu w muzyczną naturę Liturgii Godzin. Dlatego pieczołowicie zaplanowany przez Paula van Nevela program jest przekrojowy i skupia się na tekstach śpiewanych w „ciemnych” momentach dnia liturgicznego, czyli jutrzni, nieszporach i komplecie.

Od ponad pięćdziesięciu lat Huelgas Ensemble jest jedną z najbardziej cenionych grup śpiewaczych specjalizujących się w wykonawstwie muzyki polifonicznej średniowiecza i renesansu. Zespół jest znany na całym świecie ze swoich nowatorskich programów, prezentujących mniej znane dzieła i źródła. Charyzma dyrygenta, Paula van Nevela i niezwykła precyzja brzmienia od wielu lat niezmiennie zadziwiają publiczność. Zespół ma w swoim dorobku ponad 120 nagrań dzieł wokalnych i instrumentalnych pochodzących z okresu od XII do początków XVII wieku. Krytycy i słuchacze doceniają Huelgas Ensemble za niezwykłą klarowność w przekazywaniu repertuaru, która konsekwentnie wyznacza nowe standardy wykonawstwa.

W programie zamykającym tegoroczną odsłonę Musica Divina, oprócz dwóch utworów chorałowych oraz kompozycji opartych na śpiewie gregoriańskim, zabrzmi przede wszystkim różnorodna muzyka polifoniczna w stylu: kunsztownego Ars Subtilior, francusko-flamandzkiego czy dramatycznego stylu madrygałowego. Zespół wykona również dziewięciogłosowe, skomplikowane strukturalnie i rytmicznie Salve Regina Robertusa Wylkynsona.

Jak co roku, Festiwalowi będą towarzyszyć liturgie organizowane w ścisłej współpracy z Dominikańskim Ośrodkiem Liturgicznym z Krakowa. Msza otwierająca Festiwal odbędzie się w Bazylice Trójcy Świętej, a całość zakończy… kompleta odprawiona po ostatnim koncercie w kapitularzu klasztoru oo. Dominikanów.