Musica Divina 2023: VESPERS

Nieszpory to nabożeństwo sprawowane o zachodzie słońca – część liturgii godzin, która jest wspólna dla większości Kościołów chrześcijańskich.

W Kościele wschodnim nieszpory przynależą obrzędowo już do dnia następnego – i rozpoczynają dzień liturgiczny – natomiast w Kościołach zachodnich dzieje się tak tylko w niedzielę i uroczystości – wówczas jednego dnia sprawuje się nieszpory dwukrotnie.

W Kościele łacińskim celebracja nieszporów rozpoczyna się od słów wezwania – Deus, in adiutorium meum intende. Potem następuje hymn, dwa lub trzy psalmy i pieśń z Nowego Testamentu poprzedzone i zakończone antyfonami, czytanie z Nowego Testamentu, responsorium oraz Magnificat ze swoimi antyfonami, litania próśb ułożona na wzór modlitwy powszechnej, Pater noster i modlitwa na zakończenie.

Celowo nie sięgamy po kompozycje najbardziej znane (…) wiedząc, że publiczność Musica Divina docenia nieoczywiste wybory programowe, a decyzji o udziale w festiwalu nie opiera na rozpoznawalności repertuaru.

Do niedawna muzyka była nieodłącznym elementem celebracji nieszporów – trudno nawet powiedzieć, by im towarzyszyła. Przed stopniowym wprowadzeniem zmian wynikających z postanowień Soboru Watykańskiego II słowo i melodia stanowiły nierozłączną całość, a złożoność monodycznych melizmatów, w połączeniu z umiejętnościami kantorów, podkreślały doniosłość uroczystości i rangę celebracji. To właśnie chorałowy śpiew stał się podstawą i punktem odniesienia dla późniejszych wielogłosowych kompozycji, którym w kolejnych wiekach nierzadko towarzyszyły dźwięki orkiestry. Kompozytorzy barokowi i późniejsi niejednokrotnie rezygnowali z opracowywania całego przebiegu nieszporów na rzecz najmocniejszych punktów wieczornej liturgii, szczególnie hymnów i Pieśni Maryi – Magnificat.

Podążając wytyczonym w zeszłym roku, liturgicznym szlakiem, chcemy przyjrzeć się muzyce nieszporów, a w zasadzie kilku szczególnym nabożeństwom – ściśle związanym z osobami świętych lub miejscami ich sprawowania. Celowo nie sięgamy po kompozycje najbardziej znane, jak Nieszpory Maryjne Monteverdiego czy Całonocne czuwanie Rachmaninowa, wiedząc, że publiczność Musica Divina docenia nieoczywiste wybory programowe, a decyzji o udziale w festiwalu nie opiera na rozpoznawalności repertuaru.

Zatem to festiwalowe spojrzenie na nieszpory będzie z konieczności wybiórcze, subiektywne i niepełne. Z wielkim żalem – mimo wcześniejszych planów – pomijające fenomen polskich nieszporów ludowych, które z pewnością domagałyby się odrębnego koncertu i należytej uwagi. Skupimy się natomiast na postaciach trzech świętych katolickich oraz na prawosławnych nieszporach w rycie bizantyjskim ze Święta Zaśnięcia Bogarodzicy.

Viva Agostino!

Rekonstrukcji uroczystych nieszporów ku czci św. Augustyna z portugalskiego Klasztoru Santa Cruz w Coimbrze podjęła się Capella Sanctæ Crucis. Serce nabożeństwa stanowi pięć psalmów (Dixit Dominus, Confitebor tibi, Beatus vir, Laudate pueri, Laudate Dominum) skomponowanych przez Pedro de Cristo (†1618) – kapelmistrza i kanonika klasztoru Krzyża Świętego. Szef Capelli, Tiago Simas Freire, do psalmodycznego korpusu dołączył szereg innych utworów pochodzących z klasztornych źródeł opisanych wspólnym łacińskim mianownikiem: In festo S. Augustini episcopi patris nostri. Z tego powodu w repertuarze znalazł się choćby motet Salve gemma confidorum Dom Brása (†1582) czy pięciogłosowe Benedicamus Domino Pedra de Cristo. Co niezwykle ciekawe, uroczystej liturgicznej celebracji najprawdopodobniej towarzyszyło wiele pieśni ludowych (villancicos) otaczających każdy psalm czy Magnificat, niczym biblijny komentarz – one również znalazły swoje miejsce w programie koncertu. Warto zaznaczyć, że będzie to pierwszy w historii występ Capelli Sanctae Crucis w Polsce, a jednocześnie zupełnie premierowe wykonanie tego repertuaru.

Codex Callixtinus de novo

Ad Primas Vesperas Sancti Jacobi

Pierwsze nieszpory na uroczystość św. Jakuba, pochodzące z XII-wiecznej Księgi św. Jakuba, zwanej również Codex Callixtinus, są jednym z najważniejszych i najpopularniejszych nagrań w dorobku francuskiego Ensemble Organum. Aż trudno uwierzyć, że ten program, nagrany w 2004 roku, nigdy nie został wykonany w Polsce w oryginalnej formie – miał swoją prapremierę w ramach Festiwalu Kraków 2000 i był wtedy przygotowany we współpracy z wieloma polskimi muzykami pod kierownictwem Damiena Poisblauda, którego gościliśmy na naszym festiwalu w 2020 roku.

Dzięki Musica Divina możemy do tej tradycji twórczo nawiązać. Sławomir Witkowski wzbogacił pierwotny program o dodatkowe utwory wielogłosowe, również pochodzące z Księgi św. Jakuba. Po wielu miesiącach wspólnej pracy pod kierownictwem Marcela Pérèsa, połączone składy Ensemble Organum i Scholi Cantorum Minorum Chosoviensis sprawią, że nasza publiczność zyska wyjątkową okazję, by pod wieloma względami usłyszeć de novo ten niezwykle piękny repertuar. Będzie to zarazem pierwsza współpraca Ensemble Organum i znakomitej Scholi z Chorzowa na tak dużą skalę!

Nieszpory z Rękopisu Old Hall

Trio Mediæval i Catalina Vicens sięgają po muzykę z Oficjum św. Torlaka – jedynego Islandczyka uznanego za świętego przez Kościół katolicki. Na program koncertu złożą się fragmenty nieszporów – antyfony i psalmy poświęcone świętemu, który zmarł 23 grudnia 1193 r. po życiu pobożnym i pełnym cudownych przygód.

Pochodzą one z Rękopisu Old Hall datowanego na początek XV wieku, który jest największym zachowanym zbiorem późnośredniowiecznej muzyki angielskiej. Zaskakujące, że wykonania wczesnej polifonii – części mszy i motetów – są dziś stosunkowo rzadkie. Większość muzyki w zbiorze została skomponowana na trzy głosy, podczas gdy preferowany skład współczesnych zespołów wokalnych muzyki dawnej to cztery lub więcej głosów. To sprawiło, że do tej pory żaden z obecnych profesjonalnych żeńskich zespołów wokalnych nie poświęcił należytej uwagi temu rękopisowi – bądź co bądź jednemu z najważniejszych źródeł w całym średniowiecznym kanonie.

An Old Hall Ladymass – płyta Trio Mediæval z gościnnym udziałem Cataliny Vicens ukazała się w czerwcu 2023 roku i już została okrzyknięta jednym z najlepszych albumów w historii zespołu. Nie trzeba chyba dodawać, że krakowski koncert będzie premierowym wykonaniem tego repertuaru w naszym kraju.

Nieszpory bizantyjskie na szczególne święto

Oprócz Wielkiego Postu, tradycja bizantyjska ma trzy inne okresy pokuty związane z głównymi świętami. Jednym z nich jest Post Zaśnięcia, który trwa od 1 do 14 sierpnia i jest najsurowszym z nich: wyklucza spożycie mięsa, nabiału, ryb, wina i oliwy. Święto Zaśnięcia to jedno z dwunastu głównych świąt obrządku bizantyjskiego i jest obchodzone z niezwykłą pobożnością. Z liturgicznego punktu widzenia, święto poprzedza jeden dzień przedświąteczny i następuje po nim osiem dni poświątecznych, podczas których celebrowane są tajemnice cudownej śmierci Maryi i jej chwalebnego wniebowzięcia.

Nieszpory święta, celebrowane z litiją (nabożeństwem za zmarłych), wielokrotnie wypraszają wstawiennictwo Matki Bożej: Pani, nie zapominaj o więzach pokrewieństwa z tymi, którzy z wiarą wspominają Twoje najświętsze Zaśnięcie.

Właśnie one stały się kanwą programu bardzo wyczekiwanego w Krakowie rumuńskiego chóru prawosławnego Byzantion, który po raz pierwszy zaśpiewa na Musica Divina. Zespołem kieruje wybitny kantor i znawca muzyki bizantyjskiej, Adrian Sîrbu, znany także ze współpracy z jednymi z najznakomitszych europejskich zespołów muzyki dawnej, jak Graindelavoix czy La Tempête.

Echo liturgii w muzyce instrumentalnej

W najmniej oczywisty sposób o nieszporach opowie Anna-Liisa Eller, wirtuozka gry na kannelu – estońskim instrumencie tradycyjnym zbliżonym do cytry, zaskakującym niezwykle szerokimi możliwościami wykonawczymi. Najbardziej intymny koncert tegorocznego festiwalu może okazać się wielkim przeżyciem, szczególnie dla tych, którzy upodobali sobie niezmącony słowem język muzyki, która tylko w sposób symboliczny i aluzyjny będzie odnosić się do tegorocznego tematu festiwalu. W programie zatytułowanym Dźwięki z Nieba znalazła się bowiem, z pewnością nieprzypadkowo, jedna z Sonat Różańcowych H.I.F. von Bibera (L’Annunciazione), a także Mozartowskie Laudate Dominum z Vesperæ Solennes de Confessore KV 339. Zabrzmią również utwory G.P. da Palestriny, J.P. Rameau, D. Kellnera i innych kompozytorów z przełomu XVI i XVII wieku.

Tegorocznej odsłonie Musica Divina będą towarzyszyć liturgie. Zaczniemy festiwal nieszporami celebrowanymi w Bazylice Trójcy Świętej z udziałem Bractwa Śpiewaczego San Clemente, a 5 sierpnia i 23 września we współpracy z Dominikańskim Ośrodkiem Liturgicznym przygotujemy msze święte. Wzorem ubiegłego roku, zaprosimy również słuchaczy festiwalu na wystawę sztuki chrześcijańskiej. Tym razem będzie to seria prac Aleksandry Samołyk zatytułowana W ukryciu.

zobacz program Musica Divina: Vespers